mgr Jacek Dziedziński
historyk
ŻYCIE KULTURALNO – SPOŁECZNE STRZELINA
W LATACH 1933 – 1939.
STATYSTYKA
Strzelin należał do prowincji dolnośląskiej i znajdował się w rejencji wrocławskiej. W omawianym okresie był miastem powiatowym i liczył 11 364 mieszkańców (stan z 1937r. ). Pod względem liczebności znajdował się w gronie ponad 560 miast tej wielkości w całej Rzeszy. W przełomowym roku 1933 podczas wyborów do Parlamentu Rzeszy w powiecie strzelińskim 56 % głosów padło na listę NSDAP ( Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej), a w wyborach do rady miejskiej Strzelina 12 mandatów (na ogólną liczbę 22) uzyskali hitlerowcy. Do 1939 r. miasto i powiat strzeliński został całkowicie wprzęgnięty w mechanizm polityki i gospodarki Trzeciej Rzeszy.
PRASA
Do jednego z najsilniejszych środków oddziaływania na opinię publiczną należała prasa. Prasa lokalna i regionalna, ze względu na powolny rozwój państwa narodowego rozwinęła się w Niemczech już przed 1933 r.- przed przejęciem władzy przez Hitlera wychodziło ok. 4700 dzienników różnej rangi i formatu. Najskromniejsze były „Kreisblatter” gazety powiatowe, które większość materiałów czerpały z koncernów prasowych, uzupełniając to artykułami na tematy lokalne. W Strzelinie najpoczytniejszy był „Strehlener Tageblatt” (pierwotna nazwa „Strehlener Kreis und Stadtblatt”) założony w 1843 r. Gazeta, utrzymywana z funduszy władz miejskich, ukazywała się sześć razy w tygodniu i ograniczała się do informacji o rozporządzeniach władz powiatowych, miejskich, kościelnych itp. Raz w tygodniu ukazywały się rozmaite dodatki, np.:
– „Die Frau und ihre Welt” – dla kobiet
– „Heimatblatter fur den Kreis Strehlen” – dotyczący spraw regionu
– „Schlesischer Landwirt” – dla rolników i inych.
Największy nakład „Strehlener Tageblatt” osiągnął we IX 1937 r. – 5971 egzemplarzy.
Do 1935 r. ukazywała się w Strzelinie założona w 1903 r. przez rodzinę Mevius „Strehlener neue Zeitung”. Nazwana później „Volksbote” uchodziła za tzw. Kampfzeitung – gazetę walczącą o narodowy socjalizm. W 1935 r. została jednak wchłonięta przez ?”Strehlener Tageblatt”.
OŚWIATA I POPULARYZACJA WIEDZY.
Grupą społeczną, która najszybciej za własną uznała ideologię hitlerowską była niemiecka młodzież. Tylko gorąca wiara i głęboki, szczery entuzjazm mogły stać się rozsadnikami ideologii gdzieżby szukać tych cech jeśli nie właśnie wśród młodzieży. Już przed przejęciem władzy (1933 r.) NSDAP otoczyła ją troskliwą opieką wciągając w szeregi Hitlerjugend [młodzieżowej organizacji hitlerowskiej dla chłopców], Bund -Deutscher – Madel [młodzieżowej organizacji hitlerowskiej dla dziewcząt ] i in. Jednak dopiero od 1933 r. mogła objąć kontrolę nad instytucją, z którą najmocniej jest związany każdy młody człowiek nad szkołą. Urabianie charakteru niemieckiej młodzieży odbywało się w rodzinie, szkole i organizacjach, a polegało na porzuceniu czystego intelektualizmu i na wychowaniu dla sprawy wspólnoty narodowej. Dlatego najwyższym czynnikiem charakteru stawała się wola, która z kolei zależała od stanu fizycznego, stąd tak wielki wzrost prestiżu sportu w programie szkolnym. Całość nauczania na wszystkich stopniach miał przeniknąć pierwiastek rasy i ziemi, stąd duży nacisk na naukę historii i geografii kraju. Obowiązek szkolny w Niemczech dotyczył dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 14 roku życia. Spełniało go dziecko uczęszczające do 8-letniej szkoły ludowej (Volksschule), której zasadniczą częścią była 4 letnia szkoła podstawowa (Grundschule). Po jej ukończeniu znaczny procent młodzieży przechodził na podstawie egzaminu do różnego typu szkół średnich. Pozostała część młodzieży uczęszczała w dalszym ciągu do szkoły ludowej przez następne 4 lata. W Strzelinie w omawianym okresie zwierzchnią władzę oświatową sprawował kierownik Amt fur Schulung – Rudolph Piskol. Natomiast powiatowym inspektorem szkolnym był Alfred Dresler. W latach 1933-1939 funkcjonowały w mieście następujące szkoły ( wg stanu z 1939r. ) :
– Państwowa Szkoła Średnia im. Cesarza Wilhelma
– Powiatowa Szkoła Zawodowa
– Prywatna Średnia Szkoła dla Dziewcząt
– Szkoły ludowe stopnia podstawowego ( Volksschulen ):
– Szkoła ewangelicka nr 1
– Szkoła ewangelicka nr 2
– Szkoła katolicka
– Szkoła specjalna (Hilfsschule)
Poza wymienionymi działała jeszcze w Strzelinie do 1934r., a później we wsi Górzec Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. Najważniejszą szkołą Strzelina była Państwowa Szkoła Średnia, założona już w 1873 r. Właściwy budynek szkolny (zachowany do dziś) został ukończony w l. 1875 ? 1876. Ozdobą szkoły była piękna i obszerna aula – miejsce wielu znamienitych imprez kulturalnych miasta. Duży wpływ na życie gospodarcze powiatu miała Powiatowa Szkoła Zawodowa, której początki sięgają lat 70-tych XIX w. Szkoła ta ukierunkowana była w 3 profilach: rzemieślniczym, handlowym i gospodarstwa domowego. Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego, założona w 1911 r., kształciła przyszłych rolników. Wszystkie szkoły strzelińskie były również aktywnym animatorem życia kulturalnego miasta. Z ich inicjatywy odbywało się wiele rozmaitych imprez dostępnych dla wszystkich. Oprócz szkół istotny wpływ na wychowanie młodzieży niemieckiej miały organizacje podporządko-wane NSDAP: Jungvolk, Jungmadel, Hitlerjugend i Bund Deutscher Madel, do których należał spory procent strzelińskiej młodzieży, np. do BDM należało ok. 270 dziewcząt w wieku 14 – 21 lat. Uczniowie po lekcjach udawali się na zebrania swych organizacji i tam spędzali coraz więcej czasu, skutkiem czego prestiż szkół coraz bardziej upadał. W ramach tych organizacji dzieci ze Strzelina uczestniczyły w rozmaitych kursach, masowych imprezach, chodziły na wycieczki itp.
SPORT, TURYSTYKA I KRAJOZNASTWO.
Sport jako element kultury masowej w dziejach ludzkości odgrywał i nadal odgrywa dużą rolę, chociaż często był usuwany w cień życia ludzkiego. Ponieważ jest on powiązany ściśle z czynnikami biologicznymi dotyczy zwłaszcza młodych i dojrzałych lat życia. Duże znaczenie uzyskał sport w okresie Trzeciej Rzeszy, jako że ideologia narodowego socjalizmu była przede wszystkim ideologią ludzi młodych. Sport w Strzelinie w l. 1933-1939 rozwijał się bardzo dobrze, a częstokroć o wynikach sportowych strzelinian słychać było również poza murami miasta. Organizacją sportową funkcjonującą na zasadach turnerstwa, które rozwinęło się w Niemczech już na pocz. XIX w., było Manner Turnverein Strehlen (skrót : MTV Strehlen) czyli Męskie Towarzystwo Gimnastyczne w Strzelinie. Założone w 1862 r. z inicjatywy miejscowego zegarmistrza Friedricha Burescha, w tym roku do towarzystwa zapisało się już 43 mężczyzn. Przez ponad 70 lat MTV Strehlen znacznie się rozwinęło stając się wyróżniającym towarzystwem na Śląsku. W l. 1933-1939 do MTV należało łącznie z uczniami (stanowili oni 30 % ogółu) przeciętnie 200 aktywnych osób w różnym wieku. Wiele z nich reprezentowało Śląsk w zawodach międzyprowincjonalnych. Również zespołowo strzelinianie odnosili sporo sukcesów. W całej Rzeszy najważniejszymi lekkoatletycznymi zawodami drużynowymi były tzw. Deutsche Vereinmeisterschaft, w których zespoły startowały w 5 klasach, wg kolejności; Sonderklasse, Klasse A, B, C, D. MTV Strehlen rywalizowała w klasie B, podczas gdy w wyższych klasach ze Śląska startowało tylko 5 drużyn. W klasie B rywalizowało 700 drużyn z całej Rzeszy. W generalnej klasyfikacji strzelińskie MTV w 1936r. uplasowało się na 64, a w 1937 r. na 24 miejscu tej grupy. Natomiast na Śląsku w 1937r. drużyna seniorów została sklasyfikowana na 19 miejscu wśród 84 zespołów, a juniorzy wśród 64 ekip również na 19 miejscu. Równie imponująca jak wyniki sportowe była aktywność organizacyjna MTV Strehlen. Cyklicznym turniejem był powiatowy Gedachtnisturnen (turniej pamięci) poświęcony pamięci Hermanna Andersa, dawnego członka MTV. Innym charakterystycznym turniejem były organizowane też w Strzelinie Dolnośląskie Zawody Miejskie o Tarczę Jahna [F.L.J.Ch. Jahn – prekursor niemieckiego ruchu turnerskiego] z udziałem drużyn z Wałbrzycha, Bielaw, Kłodzka i Strzelina. Wiele imprez sportowych odbyło się w 1937r. w ramach jubileuszu 75-lecia istnienia MTV. Stałym rodzajem aktywności organizacyjnej i sportowej były mecze ligowe w granicach okręgu sportowego Strzelin, Kłodzko – zwykle odbywały się one systemem turniejowym i dotyczyły 3 typów dyscyplin : biegów przełajowych, gimnastyki i lekkoatletyki. Najczęstszymi rywalami strzelinian były drużyny z Kłodzka, Ząbkowic Śl., Ziębic, Oławy. Drugą po MTV sportową organizacją w strzelinie było Verein Strehlener Sportfreunde – Stowarzyszenie Strzelińskich Miłośników Sportu. Był to piłkarski klub sportowy, założony w 1919 r. – w pierwszym roku swego istnienia klub ( w skrócie VSS ) liczył 27 członków, a w 1934 r. już 127 i posiadał 7 drużyn piłkarskich : 3 seniorów, 3 młodzieżowe oraz trampkarzy. Barwami klubowymi były czerwone spodenki i białe koszulki. Stadion, na którym VSS rozgrywało swoje mecze znajdował się przy wzgórzu Marii. VSS wszystkie swoje mecze ligowe rozgrywało – podobnie jak MTV – w okręgu sportowym Strzelin-Kłodzko. W l. 1933-1939 klub grał w tzw. 1. Kreisklasse [odpowiednik dzisiejszej klasy A ], w której bezskutecznie rywalizował z drużynami z Brzegu, Oławy, Lwówka Śl., Ząbkowic, Kłodzka, Ziębic i in. o awans do Bezirkklasse ( klasy okręgowej ). Jednakże również w żadnym z sezonów nie groziła VSS degradacja do niższej klasy. Oprócz rywalizacji ligowej drużyna VSS startowała też w zawodach o Puchar Niemiec- tzw. Tschammerpokal odnosząc znaczne sukcesy, np. w 1938r. jako jedyna drużyna swojego okręgu awansowała do 6 rundy. W ramach tych rozgrywek strzelińscy piłkarze odnotowali swoje rekordowe zwycięstwo: w 1 rundzie pokonali pierwszą drużynę SV Karzen w stosunku 26 : 0. Piłka nożna cieszyła się w Strzelinie dużą popularnością – na mecze ligowe bądź pucharowe przychodziło zwykle 700-800 kibiców. Bardzo popularny w Strzelinie był boks. Sekcję bokserską miał od 1937 r. MTV, a w mieście organizowane były nawet walki pomiędzy najlepszymi bokserami Śląska, np. w 1937r. odbył się mecz pomiędzy zespołami ABC Schmeling Breslau i VFB Glatz. Swoich zwolenników w mieście miało kręglarstwo. Strzelin miał własną kręgielnię w sali Sport- und Schutzenhaus i kilka klubów kręglarskich. Spośród nich najdłużej przetrwało Kegler Verein Strehlen – Wansen, które stanowili wspólnie kręglarze ze Strzelina i Wiązowa. Towarzystwo to powstało w 1924 r. jako sekcja MTV Strehlen. Jego działalność polegała na uczestnictwie w zawodach na Śląsku oraz na rywalizacji wewnątrzklubowej. W 1937r. powstała Strehlener Tischtennisgemeinschaft, czyli drużyna pingpongistów. Pingpongiści mieli jednak poważne problemy z zaciekawieniem swą dyscypliną strzelinian. Zwłaszcza, że póki co nie uczestniczyli oni w regularnych rozgrywkach ograniczając się jedynie do gier towarzyskich, w których najczęściej przegrywali. Tenis Verein-Blau-Weiss-Strehlen – to nazwa miejscowej drużyny tenisa ziemnego. Był to zespół dla pań i panów o charakterze rekreacyjnym. Corocznie jesienią odbywały się mistrzostwa drużyny. Zespół rywalizował też z drużynami z innych miast.
Chlubą Strzelina było szybownictwo. Jego historia w mieście zaczynała się w 1928 r., kiedy to długoletni nauczyciel sportu w gimnazjum Paul Friedrich uzyskał dyplom pilota szybowcowego, a później swą pasją zaraził uczniów. Wreszcie po długim okresie przygotowań doszło 17 V 1930 r. do założenia Strehlener Verein fur Luftfahrt (Strzelińskiego Towarzystwa Lotniczego). Na początku należało do niego 27 osób. Miasto nieodpłatnie przekazało towarzystwu do użytku w rejonie wsi Gęsiniec 40 morgów ziemi, na której przy pomocy szkoły budowlanej z Wrocławia powstała wkrótce hala szybowcowa. Później jednak strzelińscy szybownicy zdani byli tylko na siebie : sami budowali szybowce, sami dbali o pas startowy, ponosili koszty kursów itd. W 1934 r. pod opiekę wzięła ich partia wcielając w szeregi Flieger i Segelfliegersturme. Wiele działo się w sporcie strzelińskim również w okresie zimowym. Nieobce były bowiem miejscowym sporty zimowe, a i warunki ku ich uprawianiu było odpowiednie:
– u podnóża wzgórza Marii rozciągało się spore lodowisko, które rzadko bywało puste. Często organizowano kursy nauki jazdy na łyżwach oraz występy artystów z Wrocławia,
– na wzgórzu Marii istniał tor saneczkowy wypełniany przez najmłodszych do późnego wieczora,
– najpopularniejszym sportem zimowym w Strzelinie było narciarstwo. Najlepsze warunki zjazdowe były na wzniesieniu przy wieży ciśnień i na Kozińcu. Doskonałe warunki mieli biegacze narciarscy na strzelińskim obszarze leśnym – specjalnie przygotowana była trasa prowadząca na Gromnik.
Ważnym elementem życia sportowego Strzelina były zawody, w których uczestniczyli członkowie organizacji podporządkowanych NSDAP, typu SA, BDM, HJ, Jungvolk i in. Istniały również w Strzelinie zakładowe związki sportowe np. kamieniołomów, cegielni, cukrowni, kolejarzy, tkalni itd. Potrafili też strzelinianie zadbać o promocję turystyki w regionie. Najprężniejszym stowarzyszeniem kulturalnym w tej dziedzinie było Strehlener Heimat und Bergverein, czyli Strzelińskie Towarzystwo Miłośników Stron Rodzinnych i Gór. Zostało utworzone w 1888r. jako Strehlener Bergverein, a w 1936r. rozszerzyło nazwę, gdyż pod swą opiekę przejęło miejscowe muzeum. Intencją założycieli było zainteresowanie społeczności strzelińskiej turystyką po najbliższych okolicach, zwłaszcza w rejonie góry Gromnik. W tym celu członkowie towarzystwa przygotowali szlaki turystyczne, wykonali ławki i drogowskazy. Pierwsza wycieczka na Gromnik odbyła się już w 1889 r. i odtąd organizowana była corocznie. Inną zasługą towarzystwa [ jakże dla nas istotną] była akcja zadrzewiania wzgórza Marii zorganizowana w 1892 r. Promocji turystyki po wzgórzach strzelińskich służyło też istniejące u podnóża wzgórza Marii schronisko młodzieżowe z 12 miejscami noclegowymi. W 1937 r. z usług noclegowych skorzystało 85 osób, w większości z Górnego Śląska i Wrocławia. Schronisko to spełniało funkcję pierwszego punktu postojowego przed wędrówkami górskimi. Niespełna 12 tysięczny Strzelin wykazywał wszechstronną aktywność w dziedzinie sportu i turystyki. Nie było tygodnia w roku, a niekiedy dnia w miesiącu, żeby nie miało tu miejsca jakieś wydarzenie sportowe. Zauważalny przy tym jest znaczny wzrost zainteresowania sportem w Strzelinie w 1936 r. ? pewnie duży wpływ na to miała odbywająca się wówczas olimpiada berlińska. Szczególnie zaskakuje wielość dyscyplin uprawianych w Strzelinie : piłka nożna, lekkoatletyka, gimnastyka, tenis ziemny i stołowy, kręglarstwo, boks, szybownictwo, sporty zimowe. Często w parze z ilością szła jakość, w wyniku czego miasto to nie pozostawało na Śląsku anonimowe. Pozytywną cechą strzelińskiego sportu była też jego masowość.
STRZELIN W L. 1933 – 1939 ( w liczbach):
11 364 – mieszkańców liczył Strzelin w 1937r.
560 – miast wielkości Strzelina było w Trzeciej Rzeszy
5971- egzemplarzy wydała do IX 1937r. miejscowa gazeta Strehlener Tageblatt
3 – szkoły ponadpodstawowe znajdowały się w Strzelinie
4 – szkoły podstawowe znajdowały się w Strzelinie
7000 – uczestników brało udział w obchodach pierwszomajowych w 1935r.
8488 – ewangelików mieszkało w Strzelinie
2643 – katolików mieszkało w Strzelinie
51- Żydów żyło w Strzelinie
30 000 – ludzi uczestniczyło w obchodach Heimatfestu
10 000 – strzelinian oglądało w 1937r. w rynku sztukę „Wyrok Prokopa”.
22 – stowarzyszenia muzyczne działały na terenie powiatu
800 – kibiców przychodziło na mecze piłkarskie VSS Strehlen
ZAKOŃCZENIE
Życie kulturalno – społeczne Strzelina w l.1933 – 1939 było bardzo bogate i wszechstronne. Każdy strzelinianin mógł się tutaj w jakiś sposób spełnić, rozwinąć swoje zainteresowania, włączyć się biernie i czynnie w życie kulturalne miasta. Jeżeli jeszcze wziąć pod uwagę fakt, że miasto to wówczas posiadało nienaruszoną, jakże piękną, zabytkową architekturę to tamten okres i tamto miejsce urosnąć może do rangi nieosiągalnego ideału. Któżby nie chciał przechadzać się zabytkowymi uliczkami i być w rozterce: czy pójść do kina, czy na mecz, a może na koncert lub pograć sobie w kręgle itp. Wynika to z pewnością z faktu iż Niemcy czuli i nadal czują silną więź z tzw. Heimat co w uproszczeniu można byłoby przetłumaczyć Mała ojczyzna. Miejsce, w którym żyli było dla nich najpiękniejsze na świecie, dbali o to miejsce, starali się spowodować żeby było ono jak najbardziej atrakcyjne. Uczyli się tego w domu i w szkole. Szkoła była animatorem życia społecznego, kreowała je. Takie same zadania spoczywają na współczesnej szkole polskiej. Zwłaszcza teraz kiedy żyjemy w tak wielkiej wspólnocie przywiązanie do ojczyzny, do małej ojczyzny wydaje się być sprawą priorytetową. Taką rolę chcemy spełniać również my.